91. Ὑποκειμενικότητα, Ἐσωτερικότητα

Kierkegaards

Subjektive Objektivität

Ὅρα κυρίως: Ἄρθρο No 15 “Ἀβραάμ, Ἰώβ, Σωκράτης” τῆς ἱστοσελίδας αὐτῆς.

α. Ὁ Ὑποκειμενισμὸς τῆς Ἠθικοκρατίας

(Descartes, Kant, Hegel, Schelling..., Ὁμαδικὸς ὑποκειμενισμός-Marx)

“ Ὁ ἀνώτερος ὑποκειμενισμὸς εἶναι ὁ κατοχυρούμενος διὰ τῆς ἠθικῆς ἐξ ὑποκειμένου ἀσφαλοῦς κρίσεως καὶ ὁ πιστεύων εἰς τὴν δυνατότητα τῆς ὑπὸ τοῦ ὑποκειμένου ἐφαρμογῆς αὐτῆς. “Ὀφείλεις, ἄρα δύνασαι· καὶ δύνασαι ἄρα ὀφείλεις', εἶναι φράσις δυναμένη νὰ ἐξαχθῇ ὡς γενικὸν συμπέρασμα τῆς καντιανῆς φιλοσοφίας. Ἐν τῇ ὀρθῇ καὶ ἐλευθέρᾳ διανοήσει τῆς ἠθικῆς ἐντολῆς ἐνυπάρχει αὐτομάτως ἡ δυνατότης τῆς ὀρθῆς πράξεως. Ὁ ἄνθρωπος ἀναδημιουργεῖ τὸν κόσμον διὰ τῶν ἐν ἑαυτῷ a priori συνθετικῶν ἠθικῶν κρίσεων, μεταβάλλων οὕτως ἑαυτὸν εἰς μοναδικὸν αὐτοσκοπὸν τῆς δημιουργίας.” (* “Ἡ ἠθικότης, εἶναι ὁ μόνος ὅρος, ὅστις δύναται νὰ μεταβάλῃ ἓν πνευματικὸν ὃν εἰς αὐτοσκοπὸν ἐν τῇ ζωῇ, διότι μόνον διὰ τῆς ἠθικότητος εἶναι δυνατὸν ἓν πνευματικὸν ὂν νὰ ὑψωθῇ ὡς παγκόσμιος νομοθέτης.”)” Kant, “Grundlegung zur Metaphysik der Sitten”, σελ. 60, ἐν: Νικ. Α. Νησιώτη, Ὑπαρξισμός..., σελ. 28.

β. Ὑποκειμενικότητα καὶ Ἠθική.

Ἕνας “ἀλλιώτικος” Ὑποκειμενισμός

Ὁ ὑποκειμενισμὸς τοῦ Κ. Εἶναι ἀπόλυτος, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἐγωϊστικός,

δὲν εἶναι ὑποκειμενιστικὸς μονισμός

       “Συνεπὴς [ἀντιμετωπίζων τὴν καντιανὴν ἠθικὴν αὐτονομίαν ὡς ἄτοπον, ἐφ' ὅσον αὐτὴ καταλήγει εἰς καθολικοὺς ἠθικοὺς νόμους], ὁ Κ. πρὸς τὴν πεποίθησίν του περὶ τῆς ἀπολύτου ἀξίας τοῦ ὑποκειμένου καὶ τοῦ προσώπου ἀπέναντι τῆς μάζης, θεωρεῖ πᾶσαν γενικὴν ἀντικειμενικὴν ἀξίαν ἢ ἠθικὸν σύστημα ὡς ἄρνησιν τῆς ἠθικῆς.
      Ἡ κριτικὴ τοῦ Κ. ἐναντίον τῆς ὀρθολογιστικῆς συστηματικῆς ἠθικῆς ἀποτελεῖ τὴν εἰσαγωγὴν εἰς τὴν αἴσθησιν τῆς παρουσίας τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ. Ὁ ἔλεγχος τῆς καντιανῆς καθηκοντολογίας εἶναι φανερός. Τὸ καθῆκον ἔχει ἀξίαν, ἐφ' ὅσον ἐγὼ συνδέω τοῦτο μετὰ τοῦ προσωπικοῦ καθήκοντός μου ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ. Ἐὰν τὸ καθῆκον εἶναι τοιοῦτον μόνον ἐν τῇ καθ' ἑαυτὸ σχέσει, ἤτοι μόνον διὰ τῆς ἐννοίας τοῦ καθολικῶς ἀναγκαίου καὶ ὑποχρεωτικοῦ, τότε γίνεται αὐτοσκοπὸς καὶ δὲν ὁδηγεῖ εἰς προσωπικὴν σχέσιν μετὰ τοῦ Θεοῦ. Καὶ συμπεραίνει εὐστόχως: “διὰ τῆς ἀντιλήψεως ταύτης τὸ ἀνθρώπινον στρογγυλεύεται εἰς σχῆμα κλειστῆς σφαίρας, τῆς ὁποίας ἡ ἠθικὴ εἶναι τὸ περίβλημα καὶ συγχρόνως τὸ περιεχόμενον αὐτῆς. Οὕτως ὁ Θεὸς μεταβάλλεται εἰς ἓν ἀόρατον, ἐξαφανιζόμενον σημεῖον, εἰς μίαν ἄνευ δυνάμεως Ἰδέαν” (ΙΙΙ, 61).
      Ἡ ἠθικὴ καταλήγουσα εἰς γενικὰς ἠθικὰς ἀξίας μεταβάλλεται εἰς δυνάστην τοῦ ἀνθρώπου καὶ κρύπτει τὸν Θεόν, τὴν θέσιν τοῦ ὁποίου καταλαμβάνει μεταβαλλομένη εἰς αὐτοσκοπὸν. Ἡ ἠθικὴ αὐτονομία δέχεται διὰ τῆς κριτικῆς ταύτης τὸν δριμύτερον ἔλεγχον, ἀφ' ἑνὸς μὲν ὡς πρὸς τὴν πηγὴν αὐτῆς, ἤτοι τὸ ὑποκείμενον, τὸ ὁποῖον ἀδυνατεῖ νὰ δημιουργήσῃ καθολικοὺς νόμους ἄνευ τῆς ζώσης σχέσεως μετὰ τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ, ἀφ' ἑτέρου δὲ ὡς πρὸς τὰ ἀποτελέσματα αὐτῆς, ἤτοι τὴν προβολὴν τῶν ὑποχρεωτικοῦ κύρους κεκτημένων καθηκόντων, τὰ ὁποῖα καταλήγουν εἰς τὴν κατάργησιν τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας. Νομίζομεν, ὅτι ὁ Κ. εἰς τὸ σημεῖον τοῦτο θέλει νὰ καταργήσῃ τὴν αὐτονομίαν ἀφ' ἑαυτῆς. Ἡ αὐτονομία, ἐφ' ὅσον ὁδηγεῖ πρὸς γενικὰς κρίσεις καὶ αὐστηρὸν σύστημα καθηκοντολογίας ἄνευ τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἐ τῇ ζώσῃ σχέσει μεθ' ἑκάστου ὑποκειμένου Θεοῦ, δημιουργεῖ ἀνθρώπινον ἐναντίον τοῦ ἀνθρώπου περιορισμόν...
      Ἡ ἠθικὴ δὲν εἶναι τόσον ὁμαλὴ σφαῖρα ὑπάρξεως, ὅσο κατ' ἀρχὴν ἐμφανίζεται, ὅτι εἶναι αὕτη. Τὸ παράδοξον τῆς ἠθικῆς ὁδηγεῖ εἰς τὸ παράδοξον τῆς πίστεως καὶ τἀνάπαλιν. Ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ διασπᾷ ἀνὰ πᾶσαν στιγμὴν τὸ περίβλημα τῆς γενικῶς ἰσχυούσης ἠθικῆς, διότι ὁ Θεὸς παραδόξως ἐκλέγει τὸ περίβλημα τῆς γενικῶς ἰσχυούσης ἠθικῆς, διότι ὁ Θεὸς παραδόξως ἐκλέγει τὸ Σὺ τοῦ ἀνθρώπου, τὸ ὁποῖον ἵσταται ἀπείρως ὑψηλότερον ἀπὸ τὸ καθολικόν, τὸ ἀφῃρημένον, τὸ μαζικὴν Ἡμεῖς. Εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀντιληφθῶμεν τὴν ἀναστάτωσιν ἐν τῇ σφαίρᾳ τῆς ἠθικῆς, ἐὰν δὲν ἔχωμεν ὑπ' ὄψει τὴν βασικὴν ἀντίληψιν τοῦ Κ., ὅτι ὁ Θεὸς συνδιαλλάσσεται μόνον μὲ τὸ συγκεκριμένον πρόσωπον καὶ περὶ τούτου κατ' ἀρχὴν φροντίζει καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος, κατ' ἐπέκτασιν μόνος ἵσταται ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ καὶ δι' Αὐτοῦ ἔρχεται εἰς ἐπαφὴν μετὰ τοῦ Σὺ τοῦ συνανθρώπου. Ἡ ἀναγωγὴ εἰς τὸν Θεὸν δὲν γίνεται μέσῳ τοῦ γενικοῦ, ἀλλὰ μέσῳ τοῦ Θεοῦ ἐπιτυγχάνεται ἡ προσωπικὴ ἀληθὴς σχέσις μεταξὺ τῶν ἀληθῶν ὑποκειμένων ὡς συγκεκριμένων προσωπικοτήτων. Ὁ ὑποκειμενισμὸς τοῦ Κ. εἶναι ἀπόλυτος, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἐγωϊστικός, δὲν εἶναι ὑποκειμενιστικὸς μονισμός. Σκοπὸς τῆς ἐξάρσεως τῆς ἀξίας τοῦ ὑποκειμένου εἶναι ἡ λύτρωσις αὐτοῦ ἀπὸ τῆς ἄνευ προσωπικοῦ Θεοῦ ἠθικῆς, ἡ ὁποία ἀπολήγει εἰς τὸν χείριστον ἐγωϊσμόν. Ἓν μόνον ἀπόλυτον καθῆκον ὑπάρχει: τὸ ὑπάρχειν ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ. Οὕτως ἡ ἠθικὴ μεταβάλλεται εἰς σχετικὴν ἀξίαν. Ἡ προτεραιότης ἀνήκει εἰς τὴν σχέσιν μετὰ τοῦ Θεοῦ ἑκάστου ὑποκειμένου κεχωρισμένως καὶ ἡ σχέσις αὐτὴ καὶ μόνον ἐνέχει αὐτομάτως τὴν μεταξὺ τῶν ὑποκειμένων ἐπαφήν* (* “Ἐν τῇ ἀγάπῃ πρὸς τὸν Θεὸν ἐκφράζεται καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον... οὕτως ὁ ἀπόλυτος ἐγωϊσμὸς – ἐγὼ μόνος ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ – μεταβάλλεται εἰς προσφορὰν τοῦ ἑαυτοῦ μου”(III, 64). ).
       “ Ὀφείλομεν νὰ διακρίνωμεν μεταξὺ ἱππότου τῆς ἠθικῆς καὶ ἱππότου τῆς πίστεως. Ὁ πρώτος θυσιάζεται διὰ τὸ γενικὸν καὶ τυγχάνει τῆς γενικῆς ἀναγνωρίσεως, βοηθῶν τὸν πλησίον αὐτοῦ. Οἱ ἱππόται ὅμως τῆς πίστεως δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀλληλοβοηθηθοῦν. Ἕκαστος γίνεται ἱππότης τῆς πίσστεως μόνος πρὸ τοῦ Θεοῦ· ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει δὲν εἶναι ἱππότης* (* Ὁ ἀληθὴς ἱππότης τῆς πίστεως εἶναι ἐκεῖνος, ὅστις εἰς τὴν ἐρημίαν τῆς Ὑφηλίου δὲν ἀκούει ποτὲ μίαν ἀνθρωπίνην φωνήν, ἀλλ' ἔρημος καὶ μόνος μὲ τὴν φρικτὴν εὐθύνην του βαδίζει διὰ μέσου τῆς ζωῆς” (II, 73). “ Ἡ συντροφιὰ καὶ ἡ παρέα εἰς τὰς περιοχὰν ταύτας εἶναι ἀδιανόητος.” (III, 64) ).
   Τοιοῦτος ἀληθὴς ἱππότης τῆς πίστεως, διὰ τοῦτο ἀπεκλήθη καὶ πατὴρ αὐτῆς, ὑπῆρξεν ὁ Ἀβραάμ. Ἐν τῷ προσώπῳ αὐτοῦ καὶ εἰδικώτερον εἰς τὴν ἀπόφασιν αὐτοῦ, ὅπως θυσιάσῃ τὸν Ἰσαὰκ ὑπακούων εἰς τὴν ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ, ὁ Κίερκεγκωρ διαβλέπει τὴν ὑπερπήδησιν τῆς γενικῆς ἠθικῆς – τοῦ ἠθικοῦ – τὴν ἀναστολήν, τὴν “ὑποκατάστασιν” αὐτῆς· ὁ ἡρωϊσμὸς τοῦ Ἀβραὰμ συνίσταται εἰς τὸ ὅτι οὗτος δὲν λαμβάνει ὑπ' ὄψει τὸ γενικῶς ἰσχῦον ἐν τῇ ἠθικῇ, ἀλλὰ πρὸ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ ὑψοῦται ὑπὲρ αὐτήν, διότι πιστεύει εἰς τὸ παράδοξον, ὅτι ὁ Εἷς ἵσταται ὑψηλότερον τοῦ γενικοῦ* (* Ἡ διήγησις περὶ τοῦ Ἀβραὰμ περιέχει μίαν τοιαύτην ὑποκατάστασιν τοῦ ἠθικοῦ (“Suspension des Ethischen”) ...τοῦτο εἶναι τὸ ἀνόητον, ὅτι αὐτὸς ὁ Εἷς ἵσταται ὑψηλότερον τοῦ γενικοῦ” (III, 50). Πρέπει νὰ προσέξωμεν, ὅτι δὲν γράφει ὑποκατάστασις τῆς ἠθικῆς ἀλλὰ τοῦ ἠθικοῦ, ἤτοι τοῦ ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων ὡς ἄκρου ἀγαθοῦ ἰσχύοντος ἐν τῇ ἠθικῇ “Τὸ ἠθικὸν τοῦτο τέλος” - δηλαδὴ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ - “ὑπέρκειται τῆς ἠθικῆς καὶ ὑποκαθιστᾷ τὸ ἠθικὸν ἀγαθόν” (III, 53)). Τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ ἀναφέρεται μόνον εἰς τὸν Ἕνα τοῦτον, ὁ ὁποῖος ἐν τῇ ὑπακοῇ αὑτοῦ πρὸς τὸν Θεὸν ἀπαλλάσσεται τῆς ὑποχρεώσεως ὑποταγῆς εἰς τοὺς ἰσχύοντας νόμους τῆς γενικότητος. Ὁ Ἀβραὰμ εἶναι ἕτοιμος νὰ γίνῃ ὁ φρικτότερος παιδοκτόνος. Ἡ ἰσχύουσα ἠθικὴ θὰ τὸν καταδικάσῃ· ἐκεῖνος ὅμως προχωρεῖ πρὸς ἐκπλήρωσιν τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ. Δὲν εἶναι ὁ τραγικὸς ἥρως τοῦ κόσμου, ἀλλ' ὁ κατ' ἐξοχὴν πιστός. “Ὁ τραγικὸς ἥρως παραμένει πάντοτε ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἠθικοῦ. Ὑποβιβάζει τὰς σχέσεις μεταξὺ πατρὸς καὶ υἱοῦ εἰς ἓν συναίσθημα, τὸ ὁποῖον ἔχει τὴν διαλεκτικήν του ἐν τῇ σχέσει αὑτοῦ πρὸς τὴν ἰδέαν τῆς ἠθικότητος. Οὕτω δὲν δύναται νὰ γίνῃ λόγος ἐνταῦθα περὶ τελεολογικῆς ὑποκαταστάσεως τοῦ ἠθικοῦ ἀγαθοῦ... Ὁ ἥρως εἶναι μέγας ἕνεκα τῆς ἠθικῆς του ἀρετῆς, ὁ Ἀβραὰμ ὅμως εἶναι μέγας ἕνεκα τῆς καθαρᾶς προσωπικῆς ἀρετῆς του... Ἡ πρᾶξίς του γίνεται χάριν τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ, τὸ ὁποῖον ὅμως συμπίπτει ἀπολύτως μετὰ τοῦ ἰδίου θελήματος. Χάριν τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ πράττει τοῦτο, διότι ὁ Θεὸς ζητεῖ αὐτὴν τὴν ἀπόδειξιν τῆς πίστεώς του. Χάριν ὅμως καὶ τοῦ ἰδικοῦ του θελήματος πράττει τοῦτο διὰ νὰ παράσχῃ οὕτω τὴν ἀπόδειξιν ταύτην” (III, 53).
   Ἡ σπουδαιοτάτη σημασία τῆς τοιαύτης ὑποκαταστάσεως τοῦ ἠθικοῦ ἐνέχει καὶ κίνδυνον μονώσεως τοῦ ὑποκειμένου καὶ κατ' οὐσίαν μηδενιστικὰς τάσεις πρὸς τὴν παραδεδεγμένην καὶ καθολικῶς ἰσχύουσαν ἠθικήν. Ὁ Κ. ἀντιλαμβάνεται τοῦτο καὶ σπεύδει νὰ θέσῃ ὁ ἴδιος τὸ ἐρώτημα: “πῶς ὑπάρχει ὁ Εἷς καὶ μόνος μετὰ τὴν ὑποκατάστασιν τῆς ἠθικῆς;” “ Ὑπάρχει – ἀπαντᾷ - ὡς ὁ Εἷς ἐναντίον τοῦ γενικοῦ... Τὸ ἠθικὸν εἶναι τὸ γενικὸν καὶ ὡς τοιοῦτον ἐναντίον τοῦ Θείου” (III, 61)* (* Ἡ Sittlichkeit, ἐκ τοῦ sitten, ἡ ἰσχύουσα ἠθκή καὶ Ethik, ἡ καθαρὰ καὶ ἀνεξάρτητος τῆς κοινῆς ἀντιλήψεως ἠθική. -Βαθύτερες ἔννοιες ἔχουν οἱ ἑλληνικὲς λέξεις ὅπως Denken καὶ Skepsis.- “Ἡ Sittlichkeit εἶναι ἡ ἠθικὴ τοῦ τραγικοῦ ἥρωος καὶ ἡ Ethik, ἡ ὑπὸ τοῦ Ἀβραὰμ διὰ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ ὑποκαθισταμένη ἔννοια τοῦ ἄκρου ἀγαθοῦ.” σελ. 61 ὑποσ.) .
       Μὴ σπεύσωμεν εἰς κρίσεις, ἀπομονώνοντες τὴν βαρυτάτην πράγματι αὐτὴν φράσιν. Τὸ ἠθικὸν – δὲν γράφει ἡ ἠθικὴ – ἐκλαμβάνεται ἐνταῦθα ὡς τὸ ἐγκοσμίως κοινῶς ἀναγνωριζόμενον καὶ ἀπέναντι τούτου τίθεται τὸ συγκεκριμένον θέλημα τοῦ Θεοῦ. Μὴ λησμονῶμεν, ὅτι δοκιμάζεται ἡ πίστις τοῦ Ἀβραάμ. Τὸ ἐρώτημα, τὸ ὁποῖον συνοδεύει ὡς διαρκὴς προτροπὴ τὴν σκέψιν τοῦ Κ. ὑπάρχει καὶ κυρίως τίθεται ἐδῶ: “ἢ τὸ ἓν ἢ τὸ ἄλλον” (entweder-oder) καὶ ἡ προτίμησις τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ δὲν ἐπιδέχεται οὐδένα ἐγκόσμιον συμβιβασμόν. Ὁ Θεός, τρόπον τινά, ὁμιλεῖ πρὸς τὸν Πατριάρχην τῶν Ἰσραηλιτῶν: “Ἀβραάμ! Ὁ Κόσμος θεωρεῖ τοῦτο ὀρθόν: νὰ ἀγαπᾷς τὸ παιδί σου, ἐγὼ δὲ διατάσσω νὰ τὸ θυσιάσῃς εἰς ἐμέ, καὶ νὰ γίνῃς δολοφόνος μὲν διὰ τὸν κόσμον, ὑπάκοος δὲ ἐμοῦ”. Καὶ ὁ Ἀβραὰμ δὲν διστάζει. Ὁδεύει μετὰ τοῦ Ἰσαὰκ πρὸς... Ὁ Θεὸς δὲν ἀνέχεται ἀγάπην τοῦ ἀνθρώπου μεγαλυτέραν πρός τι ἐγκόσμιον ἀπὸ τῆς πρὸς Αὐτόν. Παρεμβάλλεται ὡς ζηλότυπος καὶ δοκιμάζει τὴν πίστιν διὰ τῆς προβολῆς τοῦ διλήμματος. Ποίαν ἐκ τῶν δύο; Ἀκριβῶς ἡ ὑπερβολικὴ ἀγάπη τοῦ Ἀβραὰμ πρὸς τὸν Ἰσαὰκ προκαλεῖ τὴν παρέμβασιν τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀγάπη ὅμως τοῦ Θεοῦ φονεύει διὰ νὰ χαρίσῃ νέαν, ἀνωτέραν ζωὴν καὶ κάμπτεται εἰς τὴν ἀπόφασίν της, ὅταν ὁ ἄνθρωπος δοκιμασθῇ ἐν τῇ σταθερότητι τῆς πίστεώς του καὶ ἐξέλθῃ τῆς δοκιμασίας νικητὴς ὡς ἱππότης αὐτῆς. Ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν κόσμον δὲν καταργεῖται, ἀλλὰ πρέπει νὰ δοκιμασθῇ κατ' ἀρχὰς ἐν τῇ παραδόξῳ ἀγάπῃ τοῦ Θεοῦ, διὰ νὰ μεταβληθῇ πλέον εἰς σχετικὴν καὶ δευτερεύουσαν ἔμπροσθεν τῆς τοιαύτης πρὸς τὸ Ἀπόλυτον. Καὶ οὕτως ὁ Ἀβραὰμ ἔλαβε πάλιν τὸν Ἰσαὰκ καὶ ὁ Ἰὼβ πάντα τὰ πρὸς στιγμὴν ἀπολεσθέντα ἀγαθά του* (* Ὁ ἴδιος ἠθέλησεν ἐν τῷ προσώπῳ τῆς Regina νὰ μιμηθῇ τὴν θυσίαν τοῦ Ἀβραάμ, ἀλλὰ μὴ ἀπαλλαγεὶς τῆς παρουσίας αὐτῆς ἀντελήφθη, ὅτι ὁ Θεὸς δὲν θὰ τὴν ἐπέστρεφεν εἰς αὐτὸν ὡς τὸν Ἰσαὰκ καὶ ἠσθάνθη οὕτω τὴν ταπεινότητά του ἔμπροσθεν τοῦ πατρὸς τῆς πίστεως. Πόσον ὀλίγον ἀντελαμβάνετο ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον εἶχε τόσον ἀπολύτως ἐννοήσει ἐκεῖνος, τὴν ἀντίθεσιν δηλαδὴ μεταξὺ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἐπιθυμίας τοῦ κόσμου!... Ἡ ἐπίγνωσις αὐτὴ ἦτο, ἴσως, καὶ τὸ τραγικὸν ἀλλ' εὐγενὲς μυστικόν, τὸ ὁποῖον κατὰ τὴν ὁμολογίαν του ἔφερε μεθ' ἑαυτοῦ μέχρι τοῦ τάφου. Γράφει πρὸς τὸν ἀναγνώστην του: “Σὺ ἐπίσης ἀναμφιβόλως φέρεις ἐντὸς τῆς Ὑπάρξεώς σου ἓν μυστικόν, τὸ ὁποῖον αἰσθάνεσαι, ὅτι εἶναι πολὺ πολύτιμον καὶ δὲν δύνασαι νὰ τὸ μεταδώσῃς εἰς ἄλλον” (Ἡμερολόγιον παρὰ J. Wahl “Etudes Kierkegaardiennes, s. 111)· ἀλλ' εἰς ἕτερον ἔργον του παρατηρεῖ: “τίποτε δὲν εἶναι τόσον γοητευτικόν, ὅσον τὸ νὰ πλέκῃς τὴν ζωήν σου ἐπάνω εἰς ἓν εὐγενὲς μυστικόν” (IV, 9).).

Μεταξὺ ἠθικῆς καὶ θρησκευτικῆς σφαίρας
      Ἡ ὑποκατάστασις τῆς ἠθικῆς διὰ τῆς παρεμβάσεως τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ ἀπευθυνομένου πρὸς ἕκαστον ὑποκείμενον κεχωρισμένως εἶναι τὸ παράδοξον, τὸ ὁποῖον ὁδηγεῖ εἰς τὴν κατ' ἐξοχὴν σφαῖραν τῆς ὑπάρξεως: τὴν θρησκευτικὴν. Ἡ ἠθικὴ κινεῖται ἤδη ἐντὸς τοῦ θρησκευτικοῦ χώρου, διότι δὲν εἶναι κατ' ἀρχὴν τήρησις ἐντολῶν ἢ συμμόρφωσις πρὸς καθολικὰς ἐπιταγάς, ἀλλὰ προσωπικὸς μετὰ τοῦ Θεοῦ διάλογος. Ἡ συγκεκριμένη αὕτη σχέσις τοῦ θείου Ἐγὼ μετὰ τοῦ ἀνθρωπίνου Σὺ θέτει τὸ ὑποκείμενο ὑψηλότερον τοῦ συνόλου καὶ τῶν νόμων, αἵτινες διέπουν τοῦτο. Ἡ πρόκρισις αὕτη τοῦ προσώπου, τοῦ Ἑνὸς ἀπὸ τὸ σύνολον εἶναι ἡ προϋπόθεσις τῆς ἀληθοῦς καὶ ἐνθέου ἠθικῆς καὶ ἡ ἀσφαλής, ἀλλὰ τραγικὴ ὁδὸς πρὸς τὴν ζῶσαν καὶ ἐνεργὸν θρησκευτικὴν πίστιν. Ἡ ὁδὸς εἶναι γραγική, διότι ἵνα βαδίσῃ τις ταύτην πρέπει νὰ μείνῃ μόνος πρὸ τοῦ Θεοῦ. Ἡ μόνωσις εἶναι καθῆκον πολὺ βαρὺ διὰ τὸν κοινωνικὸν ἄνθρωπον, ὅστις ἐπιζητεῖ τὴν ἐν παντὶ τρόπῳ προστασίαν αὑτοῦ ἐν τῷ συνόλῳ καὶ ἐν τῇ ἀσφαλείᾳ τῶν νόμων. Ὁ ἀποχωρισμὸς τοῦ ἀτόμου ἀπὸ τὸ σύνολον εἶναι ὀδυνηρός, διότι ἐν τῇ πρὸ τοῦ Θεοῦ μονώσει καταπαύει ἡ ψευδὴς ἀλληλοβοήθεια καὶ τὴν θέσιν αὐτῆς καταλαμβάνει ἡ προσωπικὴ εὐθύνη πρὸ τοῦ ἀνωτέρου προορισμοῦ. Ἡ ὕπαρξις τίθεται ἐν τῇ πραγματικῇ αὐτῆς καταστάσει μόνον ἐν τῇ μονώσει, διότι ἐν αὐτῇ περιπίπτει εἰς τὴν ἀπελπισίαν καὶ ζητεῖ τὴν ἐλπίδα διὰ τῆς ἐνοράσεως τοῦ θείου.” Νικ. Α. Νησιώτη, Ὑπαρξισμός καὶ Χριστιανικὴ πίστις, σσ. 60ἑξ.